گزارشی از چند کتاب لغت

ابن کیسان از مردی از خلیل نقل می کند : به همزه از این جهت آغاز نکردم که در آن نقص و تغییر و حذف رخ می­دهد و با الف شروع نکردم چون در آغاز کلمه نیاید و در اسم و فعل و حرف جز زاید و یا مبدل نیست، و با هاء نیز شروع نکردم چون مهموسه­ی خفیه است و برایش صدایی نیست. پس به جایگاه دوم آمدم که در ان عین و حاء بود و عین را از حاء آشکارتر دیدم و به آن شروع کردم تا در تالیف نیکوتر باشد.

خلیل حروف الفبا را بر اساس ترتیب تصاعدی مخرج آن­ها دسته بندی نموده است، به این صورت که از پایین ترین مخرج که حلق است شروع و به نزدیک ترین ان به لب پایان می دهد. زبان شناسان این دسته بندی را روش الفبایی-آوایی نامیده اند که بصورت زیر است:

ا) ع،ح،ه،خ،غ «حروف حلقی»

2) ق،ک «حروف لهَوی»

3) ج، ش،ض «حروف شجری»

4)ص،س،ز «حروف اَسَلی»

5)ط،د،ت «حروف نطعی»

6)ظ،ذ،ث «حروف لثوی»

7)ر،ل،ن «حروف ذولقی»

8)ف،ب،م «حروف شفوی»

9)و،ا،ی،همزه «حروف جوفی»

خلیل مخارج را بر اساس مخرج در چهار گروه دسته بندی کرد: حلقی(1)، زبانی(2-7)، لبی(8)، هوایی(9)

در کتاب العین به 653 آیه قرآن و 428 مرود از احادیث در توضیح معنای واژه ها استشهاد کرده است.

عجز: أعجزنی فلان اذا عجزت عن طلبه و إدراکه. والعجزُ نقیض الحزم. و عَجَزَ یَعجِزُ عجزا فهو عاجزً ضعیف. قال الأعشی: فذاک و لم یُعجِز من الموت ربَّه.

2-     مقاییس اللغه

مولف: ابی الحسین احمد بن فارس زکریا متوفی 395 ه)

او واژگان را از کتاب همزه آغاز و به کتاب یاء پایان می دهد. آن گاه هرکتاب را به سه باب  ثنائی و رباعی مضاعف، باب ثلاثی اصلی و باب کلمات بیشتر از سه حرف اصلی تقسیم نموده است. حرف دوم را هم بر اساس حروف الفبا شروع کرده است. و ذیل واژه عجز آن چنین آمده:

عجز: العین و الجیم و الزاء اصلانِ صحیحان، یدلُّ احدهما علی الضعف، والاخر علی مؤخَّرالشیء.

3-     الصحاح

مولف: ابونصر اسماعیل بن الحماد الجوهری. تاریخ وفات او دقیقا مشخص نیست.از لغویان قرن چهارم محسوب می شود.

نام اصلی این کتاب «تاج اللغه و صحاح العربیه» و معروف به صحاح است.

بر اساس حرف آخر کلمات و با ترتیب الفبایی تالیف شده. باب را برای حرف آخر و فصل را برای حرف اول برگزید. در باب زا فصل العین چنین آمده است:

والعَجزُ: الضعف. تقول: عَجَزتُ عن کذا.

والاعجازهُ : ما تُعظَّمُ به المرأهُ عجیزتَها.

4-     المفردات فی الفاظ القرآن

مولف: حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (502-425 هجری)

در مقدمه چنین آمده است: نخستین علمی که برای درک و فهم قرآن نیاز داریم و لازم است مورد توجه قرار گیرد، تحقیق در الفاظ مفرد و واژگان قران است.

این کتاب براساس ریشه کلمات قرآن و با ترتیب الفبایی تالیف شده است.

إعجاز: عاجز و ناتوان کردن

وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَلَنْ نُعْجِزَهُ هَرَبًا« جن12» ،  وَاعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیرُ مُعْجِزِی اللَّهِ وَأَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکَافِرِینَ«توبه2»، وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ«یونس53»،  إِنَّهُمْ لَا یعْجِزُونَ«انفال59»

5-     مجمع البحرین و مطلع النیرین فی غریب الحدیث و القرآن الشریفین

مولف: فخرالدین بن محمد طریحی ( م 1085)

این کتاب بر اساس ریشه لغات روایی شیعه و با ترتیب الفبایی تالیف شده است. در صفحه 124 چنین آمده"

عجز: ( و ما انتم بمعجزین) [29/22]

الإعجاز : أن یأتی الانسان بشیءٍ یعجزُ خصمه و یقصرُ دونه.

6-     لسان العرب

مولف: ابی الفضل جمال الدین محمدبن مکرم ابن منظور الافریقی المصری (م. 711ق)

وی در مقدمه لسان العرب، شرافت زبان عربی را به جهت نزول قرآن می داند.

روش ابن منظور در لسان به این صورت است که، حروف زائد واژگان را حذف و حروف اصلی محذوف و عله را اصل خود بازگردانده و شکل مفرد، مذکر و غیر مصغر واژگان را مبنای کار خود قرار داده است. نزدیک به هشتادهزار واژه در آن گرد امده است. در لسان به حدود پنج هزار آیه و بیش از هفت هزار حدیث استشهاد نموده است.

این کتاب بر اساس الفبای حرف آخر کلمات نگاشته شده و دارای 28 باب به تعدا حروف الفبا است. در مجلد الخامس در فصل العین المهمله ذیل عجز چنین آمده است:

عجز: العَجزُ: نقیض الحَزم، عَجَزَ عن الأمر یَعجِزُ و عَجِزَ عجزاً فیهما؛

7-     قاموس قرآن

مولف: سیدعلی اکبر قرشی(1307ش)

این کتاب براساس کلمات قرآن و ترتیب حروف الفبا تالیف شده است.

اعجاز: یعنی عاجز کردن (وَأَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَلَنْ نُعْجِزَهُ هَرَبًا« جن12»)، وَمَا أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ«یونس53» شما عاجز کننده­ی خدا نیستید و از اراده و فعل او جلوگیری نتوانید کرد.

8-     تاج العروس من جواهرالقاموس

مولف: السید محمد مرتضی بن محمد الحسینی الزبیدی ( متوفی 1205ق )

همان گونه که از نام کتاب«تاج العروس من جواهر القاموس» پیدا استف این کتاب در شرح «قاموس المحیط»فیروز آبادی نوشته شده است. نزدیک 120 هزار لغت در تاج العروس گردآوری شده است.

 بر اساس حرف آخر ریشه کلمه تالیف شده مثلا واژه عجز در باب زا، فصل العین قرار گرفته است. در جلد 15-16 و جزء خامس عشر ذیل کلمه عجز چنین آمده است؛

عجز: (العجز، مثلثه)، العجز ( کَندُس و کَتِف)، خمس لغات، والضم لُغتان فی العَجزُ بمعنی( مؤخَّر الشیءِ، أی آخِره)

9-     التحقیق

مولف: حسن المصطفوی

این کتاب بر اساس ریشه کلمات و ترتیب الفبا تالیف شده است.

عجز: أصلان صحیحان یدلّ احدهما علی الضعف، و الاخر علی مؤخّر الشیء

10-  الفروق فی اللغه

مولف: ابوهلال عسکری( متوفی 395 ه)

در جلد اول صفحه 277 د رتفاوت میان عجز و منع چنین آمده:

تفاوت میان عجز و منع آنست که عجز، مضادّ قدرت است همچون تضاد ناسازگاریها.

عجز به متعلق قدرت وابستگی دارد، البته بطور عکس، در صورتی که منع آن چیزی است که به خطر آن قدرتمند ، از انجام فعل متعذر است. منع با عجز رابطه ای ندارد.

11-  النهایه فی غریب الحدیث و الاثر

مولف:  ابن الاثیر( 544- 606 ه)

بر اساس الفبای حرف آخر کلمه و بعد کلمه دوم ، در باب العین مع الجیم ذیل واژه عجز چنین آمده است:

(عجز) فیه «لاتدبّروا أاعجازَ اُمورٍ قد وَلَّت صدورها»

الاعجازُ جمع عَجزٍ و هو مؤخر الشیء یریدُ بها اواخِرَ الامور، و صدورها أوائلها، یحرِّض علی تدبُّر عواقِب الامور قبل الدخول فیها، و لا تُتبَع عند تَوَلّیها و فواتِها.

 

رحیم زاده